Batys Qazaqstan oblysy
Jalpy málimet. Batys Qazaqstan oblysy nemese BQO – Qazaqstannyń soltústik-batys aımaǵy bolyp tabylady. Onyń aýmaǵynyń basym bóligi geografııalyq turǵydan SHyǵys Eýropaǵa jatady. Oblystyń 1500 shaqyrymnan astam bóligi Reseı Federasııasynyń bes aımaǵymen shekaralasady. İshki shekaraǵa keletin bolsaq, BQO ońtústiginde Atyraý oblysymen, shyǵysynda Aqtóbe oblysymen shektesedi.
Batys Qazaqstan oblysynyń aýmaǵy 151,3 myń km2 quraıdy. Halyqtyń ornalasý tyǵyzdyǵy 1 km2 4,1 adamnan keledi. Bul – eldegi ortasha kórsetkishten tómen nátıje.
Ákimshilik bólinisi. Batys Qazaqstan oblysynyń ákimshilik ortalyǵy Oral qalasy. Oblys 1 qalaǵa (Oral) jáne 12 aýyldyq ákimshilik aýdanǵa (Aqjaıyq, Jánibek, SHyńǵyrlaý, Terekti, Tasqala, Syrym, Qaratóbe, Kaztalov, Báıterek, Jańaqala, Bórli, Bókeı ordasy), olar 4 kenttik jáne 155 aýyldyq ákimshilik okrýgterge bólingen.
Oblys ortalyǵy. Oral qalasy Batys Qazaqstan oblysynyń soltústiginde ornalasqan. Ol Jaıyq (Oral) ózeniniń oń jáne SHaǵan ózeniniń sol jaǵalaýynda tur.
Halyq sany: 2024 jylǵy 1 qarashaǵa oblys halqynyń sany 695,6 myń adamdy qurady, sonyń ishinde qalalyqtar - 397,2 myń adam (57,1%), aýyldyqtar - 298,4 myń adam (42,9%).
Halyqtyń tabıǵı ósimi 2024 jylǵy qańtar-qazanda 4754 adamdy qurady (ótken jyldyń sáıkes kezeńinde 5596 adam).
Oblys tarıhy. Resmı túrde qalanyń negizi 1613 jyly qalanǵan. Buǵan deıin qazirgi Oraldyń ornynda qorǵan retinde salynǵan Jaıyq (IAıskıı) qalashyǵy qonys tepken.
1773-1775 jyldary bul aýmaq Reseı ımperııasynda Emelıan Pýgachevtyń jetekshiligimen ótken patshaıym Ekaterına İİ qarsy sharýalar kóterilisiniń ortalyǵy bolǵan. 1775 jyly kóterilis basylǵannan keıin, Ekaterınanyń jarlyǵymen IAıskıı qalashyǵy Ýralsk, al Jaıyq (IAık) ózeniniń resmı ataýy Ýral bolyp ózgertilgen. 1864 jyly Oral Reseı ımperııasynyń iri qalalarynyń tizimine engen, al 1868 jyldan bastap Oral oblysynyń ortalyǵyna aınalǵan. Sol kezden bastap qala kólik jáne ónerkásip ortalyǵy retinde damyǵan.
1992 jyly Oral oblysynyń ataý Batys Qazaqstan oblysy bolyp ózgertildi. Al Oral qalasy oblystyń ákimshilik ortalyǵyna aınaldy.
Buryn Batys Qazaqstan oblysy Oral oblysy dep ataldy. Oblys 1867-1868 jyldary Reseı ımperııasynyń quramyndaǵy jeke ákimshilik-aýmaqtyq birlik retinde quryldy. 1920 jyly oblys Qazaq AKSR quramynda Oral gýbernııasy bolyp ózgertildi. 1932 jyldyń 10 naýryzynda oblys ataýy Batys Qazaqstan oblysy bolyp aýystyryldy. 1962 jyly aımaq qaıtadan Oral oblysy bolyp ataldy. Al 1992 jyly Qazaqstan Parlamentiniń sheshimimen qazirgi ataýy resmı bekitildi.
Tabıǵı-klımattyq jaǵdaıy. Oblys aýmaǵynyń basym bóligi Kaspıı oıpatynda ornalasqan. Oblystyń soltústiginde jáne soltústik shyǵysynda Jalpy syrt qyraty men Oral aldy ústirtiniń taý silemderi bar. Ońtústikte Kaspıı oıpatynda Narynqum qumdaq alqabymen shektesedi.
Oblystyń ózenderi Kaspıı teńizi alabyna jatady. Eń irisi – Jaıyq (Oral) . Onyń Qazaqstan aýmaǵyndaǵy uzyndyǵy 1084 shaqyrymdy quraıdy. Basqa iri ózender: Saryózen, Qaraózen, Qaldyǵaıty, Ólenti, Buldyrty, SHyńǵyrlaý.
İri kólder: SHalqar, Aralsor, Botkól, Jaltyrkól, Sulýkól jáne basqalary.
Batys Qazaqstan oblysynyń aýmaǵynda astyq tuqymdas, jýsan jáne jýsan-tuqymdas ósimdik túrleri kóp.
Jaıyqtyń jáne basqa da ózenderdiń alqaptarynda terek, kókterek, shegirshin, emen jáne taldar men butalar ósedi. Aımaqta bóken, bulan, elik, qaban sııaqty tuıaqtylar jáne túlki, qasqyr, kúzen syndy jyrtqyshtar mekendeıdi.
Oblystyń aýaraıy kontınentaldy, jyl boıy qatty jel soǵady, jazda únemi ańyzǵaq turady. Qańtardaǵy ortasha temperatýra -11-14ºS, shilde aıynyń ortasha temperatýrasy – 22-25 ºS. Alaıda temperatýra aýytqyp otyrady. Tómengi temperatýra -40 ºS, al joǵary temperatýra – +40 ºS kórsetedi.
Oblystyń jer qoınaýy munaı men gaz kondensatyna baı. El boıynsha osy ekinshi shıkizattyń 90 % qory osynda ornalasqan. Qarashyǵanaq – álem boıynsha eń baı ken orny. Sondaı-aq aımaqta áktas, sement shıkizaty jáne keramzıt sazynyń qory shoǵyrlanǵan.
Ekonomıkasy. Aımaqtyń ekonomıkalyq qurylymyn tabıǵı qazba baılyqtary qamtamasyz etedi.
Oblysta iri kólemde ónerkásiptik ónim óndirisin qamtamasyz etetin «Qarashyǵanaq Petroleým Opereıtıng», «Kondensat» holdıngi, «Jaıyqmunaı», «Zenıt» zaýyty», «Gıdromash-Orıon-MJBK» jáne t.b. óńdeý ónerkásibiniń kásiporyndary bar.
2024 jylǵy qańtar-qarashada ónerkásip óndirisiniń kólemi qoldanystaǵy baǵamen 3336383,1 mln. teńgeni qurady, bul 2023 jylǵy qańtar-qarashamen salystyrǵanda 1,8% artyq.
2024 jylǵy 1 jeltoqsandaǵy jaǵdaı boıynsha tirkelgen zańdy tulǵalar sany 12419 birlikti qurady jáne ótken jyldyń tıisti kúnimen salystyrǵanda ózgerissiz qaldy, onyń ishinde 100 adamnan kem jumyskerler sany bar 12091 birlik.
Týrızm. Batys Qazaqstan oblysynda bıznestiń týrıstik salasyn damytý úshin eń keń múmkindikteri bar aýmaq bar.
Sońǵy 5 jylda kelý jáne ishki týrızmge kelýshiler sanynyń 15% - ǵa artqany baıqalady. Kelýshilerdiń kóbeıýi 2021 jyly 84% - dy qurady, al 2022 jyldyń 3 toqsanynda 52,3% - ǵa artyp, 78,5 myń adamdy qurady. Búgingi kúni kelýshilerdi ornalastyrýmen shuǵyldanatyn ornalastyrý oryndarynyń sany 89 birlikti qurady, ondaǵy ornalastyrý oryndary sany 2 183 bólme, bul rette birjolǵy syıymdylyq 4 456 tósek-oryndy quraıdy. Olarmen 78,5 myń adamǵa qyzmet usynyldy jáne 2 681,4 mln. teńge somasyna qyzmet kórsetildi. Qonaqúılerdiń toltyrylýy 19,5 % qurady.
Anyqtama: 2021 jyldyń qorytyndysy boıynsha kelýshiler sany 84%-ǵa artyp, 76 180adamdy qurady (ishki-69 592, kelý – 6 588).
Oral qalasynyń mádenıeti de qarqyndy damyp keledi, búginde qalaǵa 400 jyldan astam ýaqyt bar. Tarıhı qalada XIX ǵasyrdan beri kóptegen ǵımarattar saqtalǵan: kópester Vanıýshınder úıi, Týhvatýllınder úıi, E.Pýgachevtiń úı-murajaıy, Gagarın atyndaǵy kınoteatr ǵımaraty, qasıetti Vırdjınany qorǵaý úshin ǵıbadathana, Qyzyl meshit, Karev úıi jáne basqalar. Ár jyldary Oralda A.S. Pýshkın, M.A. SHolohov, V.A. Jýkovskıı, V.I. Dal, L.N. Tolstoı, I.A. Krylov jáne basqa da kóptegen kórnekti mádenıet, ǵylym jáne óner qaıratkerleri boldy. Qazaqstan Respýblıkasynyń týrıstik salasyn damytýdyń 2019 – 2025 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy sheńberinde týrıstıfıkasııalaýdyń óńirlik kartasynyń TOP-50-ne Han Ordasy Batys Qazaqstan tarıhı-mádenı, sáýlet-etnografııalyq mýzeı-qoryǵy jáne balalar-jasóspirimder týrızminiń klasteri engizildi.
Han Ordasy murajaı-qoryǵy, memlekettik baǵdarlamany iske asyrý boıynsha Batys Qazaqstannyń negizgi tarıhı – mádenı obektisi bolyp tabylatyn Han Ordasy murajaı-qoryǵynda vızıt ortalyǵynyń qurylysy boıynsha jumys bastaldy, týrısterdiń kelýi jylyna 50 000 týrıstke deıin artady (2019 jyly – 21 635 týrıst, 2020 jyly - 4 492 týrıst, 2021 jyly - 21 846 týrıst), iske asyrý merzimi 2023 jyl. Joba quny - 431 mln. teńge 20 jańa jumys ornyn qurýmen.
«Han Ordasy» murajaı-qoryǵy nysandary negizinde Bókeı handyǵynyń tarıhı arealyn qalpyna keltirý» jobasy ázirlendi.
Mýzeı-qoryq quramyndaǵy 16 nysan Respýblıkalyq mańyzy bar tarıh jáne mádenıet eskertkishteriniń tizimine engizilgen jáne QR Mádenıet jáne sport mınıstriniń 2020 jylǵy 14 sáýirdegi №88 buıryǵyna sáıkes memlekettiń qorǵaýynda.
Etnografııalyq jáne ekologııalyq týrızm mádenıetin damytýǵa da kóp kóńil bólinedi. «Sayat» etno-týrıstik ortalyǵynyń keń keńistiginde bir sátke ejelgi kóshpendiler álemine enýge jáne ulttyq at sporty túrlerimen aınalysa otyryp, atqa miný daǵdylaryn ıgerýge múmkindik beriledi. SHynaıy rýhanı lázzat etnotýrızmdi jáne erekshe tabıǵattyń erekshe buryshtaryn ashatyn tanymdyq ekskýrsııalardy biletinderge beriledi. Oblystaǵy týrıstik demalystyń súıikti túri-jazǵy jáne qysqy balyq aýlaý. Týrısterdiń nazaryna birneshe balyq aýlaý kesheni usynylǵan. Bul «Dóńgelek» balyqshysynyń úıi jáne bekitilgen kól men Jaıyq ózeninde toǵyz aılaǵy bar «Saıat» demalys bazasy.
Balalar men jasóspirimder týrızmi men ekologııany tabysty damytýǵa járdemdesý erekshe basymdyq bolyp tabylady. Jas urpaq ásirese bala kezinen týǵan ólkeniń tańǵajaıyp peızajdaryn belsendi bilýge qyzyǵýshylyq tanytady. Buǵan búkil respýblıka boıynsha balalar men jasóspirimder týrızminiń kóshbasshylyq jaǵdaıy dálel. 2016 jyly óziniń kishi otanyna shyn ǵashyq týrısterdiń birneshe býynyn tárbıelegen ólketaný ortalyǵyna IÝNESKO klýby joǵary mártebesi berildi.
Týrızmdi nasıhattaý maqsatynda qonaqtar men turǵyndar úshin týrıstik ónimder ázirlendi: www.visit-uralsk.kz saıty jańartyldy, «Oblys týrızminiń ınteraktıvti 3D kartasy», týrıstik jáne kıeli obektiler boıynsha Vırtýaldy týrlar, qoǵamdyq oryndarda ornatylǵan aqparattyq-týrıstik termınaldar, vırtýaldy promoýter, oblys jáne Oral qalasynyń vırtýaldy dúńgirshegi, týrkarta, týrıstik baǵyttar, murajaılar jáne t. b. týraly trıfolderler bar.
Aımaqtaǵy týrızmdi damytý múmkindikterin kórsetý, sondaı-aq týrıstik áleýetti zertteý úshin 27-den astam týrıstik marshrýt daıyndaldy. Atap aıtqanda, Bókeı handyǵyna Ekskýrsııa, Jumbaq Eshki taý, eń kishi sarqyrama, «Aqjaıyq», SHyńǵyrlaý aýdanyna Djıp týr, qoryqty Terekti, Dala kóli, BQO kıeli nysandary jáne basqalary. Týrıstik marshrýttar tizilimi týraly qosymsha aqparat www.visit-uralsk.kz. saıtynda ornalastyrylǵan.
Mádenıet. Batys Qazaqstan oblysynda 680mádenıet mekemesi jumys jasaıdy, sonyń ishinde 2 drama teatr, 2 konserttik mekeme, 360 kitaphana, 261 klýb,5 avtoklýb, 5 kınoteatr (onyń ishinde 3 jeke), 15 kınoqondyrǵy, 24 mýzeı (2 jeke), 1 kórme zaly, 3 ortalyq (jastar shyǵarmashylyǵy ortalyǵy,halyq shyǵarmashylyǵy ortalyǵy, Q.Myrzalıev atyndaǵy mádenıet jáne óner ortalyǵy) jáne tarıhı-mádenı muralardy qorǵaý jónindegi memlekettik ınspeksııa.