Atyraý oblysy
Jalpy málimet. Atyraý oblysy Qazaqstannyń batys aımaqtarynyń qataryna kiredi. Onyń aýmaǵy salyctyrmaly túrde úlken emes – 118,6 myń km2. Bul – 20 oblystyń ishindegi 13-shi oryn.
2024 jylǵy 1 qarashaǵa oblys halqynyń sany 709,8 myń adamdy qurady, sonyń ishinde qalalyqtar – 390,6 myń adam (55%), aýyldyqtar – 319,2 myń adam (45%).
Atyraý oblysy batysynda Reseıdiń Astrahan oblysymen shekaralasady, ońtústik shekarasy Kaspıı teńiziniń jaǵalaýymen ótedi.
Ákimshilik bólinisi. Aımaqtyń oblys ortalyǵy – Atyraý qalasy. Oblysta 2 qala (Atyraý, Kúlsary) jáne 165 aýyl bar. Oblys aýmaǵy Atyraý qalasynan jáne 7 aýyldyq okrýgten (Inder, Jylyoı, Isataı, Maqat, Mahambet, Qurmanǵazy, Qyzylqoǵa) turady.
Oblys ortalyǵy jáne oblys tarıhy. Kóbinese «Qazaqstannyń munaıly astanasy» dep atalatyn Atyraý qalasy Atyraý oblysynyń ońtústiginde, Jaıyq ózeniniń Kaspıı teńizine quıylatyn saǵasynda ornalasqan.
Qala tarıhy XVII ǵasyrdan bastaý alady. Bul jerge 1640 jyly kópes Gýrıı Nazarov aǵash eldi mekenin salǵan, keıin munda IAısk kazak áskerıleriniń basqarýynda bolǵan IAısk tas qalashyǵy paıda bolǵan (keıin Tómen IAısk bolyp ózgertilgen).
XIX ǵasyrdan bastap eldi meken negizin qalaýshysynyń esimimen Gýrev qalashyǵy, keıin jaı ǵana Gýrev dep atalǵan. Bul ataýǵa qala 1991 jylǵa deıin ıe boldy. Elimiz táýelsizdik alǵannan keıin qalalyq Halyq depýtattary Keńesi shahardyń atyn Atyraý dep ózgertti. Bul sóz qazaq tilinen aýdarǵanda «ózen saǵasy» «delta rekı» degen maǵynany bildiredi.
1938 jyly QazKSR quramynda ortalyǵy Gýrev qalasy bolǵan Gýrev oblysy quryldy. Ol kezde oblys qazirgige qaraǵanda keń aýmaqty alyp jatty. Onyń quramyna qazirgi Mańǵystaý oblysynyń aýmaǵy, birqatar Aqtóbe aýdandary kiretin jáne ol Reseı, Túrkmenstan, Ózbekstan memleketterimen shekaralasatyn.
Mańǵyshlaq tabıǵı baılyǵynyń ashylýy men SHevchenko (qazirgi Aqtaý) qalasynyń qurylysynan keıin oblys aýmaǵy Mańǵyshlaq jáne Gýrev oblystaryna bólindi. 1991 jyldyń 9 qazanynan bastap Gýrev oblysy Atyraý oblysy bolyp ózgertildi.
Tabıǵı-klımattyq jaǵdaıy. Oblys Kaspıı mańy alqabynyń soltústik-shyǵys bóliginde ornalasqan. Ol Jem qyraty men Ústirttiń batys bóligin alyp jatyr. Aýmaqtyń basym bóligi jazyq dala, soltústikten ońtústikke qaraı kólbeý. Soltústik aımaǵynyń jer bederi teńiz deńgeıinen 200 metr bıiktik, al ońtústiginde 20 metr tómen ornalasqan.
Atyraý oblysy jerleriniń basym bóligin qyrqa jáne barqan qumdary alyp jatyr. Oblystyń soltústiginde jýsan-sortańdy, al ońtústiginde jýsan-butaly ósimdikter basym. Kaspıı teńizi jaǵalaýynda qamys qopasy, ózen jáne kól alqaptarynda terek men tal kóp ósedi. Janýarlardan bul jerde qasqyr, túlki, qosaıaq, qaban, aqbóken mekendeıdi, qustardan dala qyrany men dýadaq tirshilik etedi. Kaspıı teńizi men Jaıyq ózeninen bekire, aqserke, shoqyr sııaqty asyl tuqymdy kásiptik balyq aýlanady.
Oblysta tushy sý qory jetkiliksiz. Kaspıı teńizi basseıinine jatatyn ózender az. Aımaqtyń eń iri ózeni - Jaıyq. Ózen ańǵarlary men Kaspııdiń jaǵalaýynda jaz mezgilinde keýip, sortańǵa aınalatyn shaǵyn kólder kóp.
Oblystyń klımaty kontınentaldy, Munda qysta qar az, jazy qurǵaq ári ystyq. Qańtardyń ortasha temperatýrasy -3-5 ºS, shilde aıynyń ortasha temperatýrasy – 24-25 ºS kórsetedi.
Atyraý oblysynyń jer qoınaýy kómirsýtekke baı. Teńiz, Qulsary, Baıshonas, Qaraarna, Keńbaı jáne t.b. ken oryndarynda munaı men gaz qory bar. Sonymen qatar oblysta natrıı jáne kalıı tuzdarynyń ken oryndary kezdesedi.
Ekonomıkasy. Aımaq ekonomıkasy negizinen munaı óndirisine baǵyttalǵan. 2015 jyly ónerkásiptik ónim mólsheri 13,1 trln teńgeni qurady. Osy kórsetkish arqyly Atyraý oblysy elimizdiń basqa aımaqtarynyń aldynda kósh bastady. Alaıda 2015 jyly aýyl sharýashylyǵy óniminiń jalpy kólemi 52,4 mlrd teńgeni ǵana qurady. Bul – aımaq ekonomıkasynyń naqty qaı baǵytqa baǵyttalǵanynyń naqty kórsetkishi.
Oblystyń iri kásiporyndaryna «Atyraý munaı óńdeý zaýyty», «Teńizshevroıl», «Embimunaıgaz», «NCOC.NV», «Atyraý Neftemash» jáne t.b. jatady. Munaıhımııa ónerkásibinen basqa oblysta mashına qurastyrý, azyq-túlik ónerkásibi jáne qurylys ındýstrııasy damyǵan. Oblys aýmaǵynan Atyraý-Or, Ózen-Atyraý-Samara, Atyraý- Novorossıısk munaı qubyrlary ótedi.
Týrızmi. Týrızm salasy óńir ekonomıkasynyń basym baǵyttarynyń biri bolyp sanalady. Oblysta týrızmniń tarıhı-mádenı (ólkeniń salt-dástúrimen, tarıhymen tanysý), sporttyq-áýesqoılyq (balyq jáne ań aýlaý), etnografııalyq jáne saýyqtyrý sekildi túrlerin damytýǵa múmkindikteri bar.
Atyraý oblysy zor ekonomıkalyq áleýetine baılanysty, Qazaqstannyń áleýmettik – ekonomıkalyq damýynda erekshe oryn alady. Jyl saıyn shet el qatysýymen kompanııalar sany artýda. Qazirgi kezde oblys álemniń 50-den asa elderimen tyǵyz yntymaqtasýda. Oblysta 1000-nan asa birikken jáne shetel kásiporyndary qurylyp, jumys jasaýda.
Bul yntymaqtastyq, oblysqa zamanaýı menedjment, naǵyz zamanaýı tehnologııalar, eń jańa dúnıejúzilik ınnovasııalyq ázirlemelerdi tartýǵa, ol óz sońynda, iskerlik týrızmniń jáne týrızmniń basqa da túrlerin damytýǵa úlesin qosady.
Qazaqstan Respýblıkasynyń týrıstıfıkasııa kartasyna Atyraý oblysynan respýblıkalyq jáne óńirlik deńgeıde 6 týrıstik obekt engizilgen. Olar:
- Respýblıkalyq deńgeıde - Atyraý oblysynyń "Ortaǵasyrlyq Saraıshyq" kesheni.
- Óńirlik deńgeıde:
- Atyraý oblysynyń "Aqjaıyq" memlekettik tabıǵı rezervaty.
- Atyraý oblysynyń Inder tuzdy kóli.
- Atyraý oblysynyń Naryn qumdary.
- Atyraý oblysynyń "Aqkegershın" bor taýlary.
- Atyraý oblysynyń lotos alqaptary.
Sonymen qatar, Atyraý oblysynyń aýmaǵynda týrısterdiń qyzyǵýshylyǵyn týdyratyn tarıhı-mádenı mańyzy bar birneshe týrıstik nysandar men demalys oryndary ornalasqan. Týrısterdiń eń kóp keletin jeri «Aq Jaıyq» memlekettik tabıǵı rezervaty. Rezervat aýmaǵynda 2 baǵytta «Tabıǵat álemi» jáne «Sý álemi» atty ekologııalyq marshrýttar iske qosylǵan. 2022 jyldyń 12 aıyna ishki marshrýttar boıynsha 500 den astam týrısterdi qabyldady.
Mahambet aýdanyndaǵy Saraıshyq qalashyǵy, týrısterdiń eń kóp baratyn oryndardyń biri, Inder aýdanynda ornalasqan Inder tuzdy kóli, Isataı aýdanyndaǵy Naryn qumy, Jylyoı aýdanynda birneshe qasıetti oryndar men mádenı eskertkishter bar. Qulsary qalasynan 64 shaqyrym jerde Aqmeshit qorymy, Qulshan ata, "Altyn adam" tabylǵan Araltóbe qorymy, Aqkeregeshin taýlary, Imanqara úńgiri, Qurmanǵazy aýdanyndaǵy Qıǵash ózeniniń jaǵalaýy. Munda birneshe týrıstik bazalar salynýda, jyl saıyn kóktem men kúz mezgilderinde ań aýlaýǵa jáne balyq aýlaýǵa qazaqstandyq jáne sheteldik týrıster kóptep keledi.
Qurmanǵazy aýdanynyń aýmaǵynda Qıǵash ózeninde álemde sırek kezdesetin lotos gúli ósedi. Tabıǵı jaǵdaıda ǵana ósip kele jatqan lotos Qazaqstanda otandyq týrızmdi damytý úshin buryn-sońdy bolmaǵan múmkindik týǵyzýda.
Qurmanǵazy aýdanynda týrıstik balyq aýlaý bazalardyń sany artýda. Maýsymdyq ýaqytta lotos alqabyna, týrıstik balyq aýlaý bazalaryna demalýǵa keletin týrısterdiń aǵymy edáýir artqan. Sebebi kórshiles Astrahan oblysynan balyq aýlaýǵa, demalýǵa kóptep týrıster kelýde. SHamamen lotos alqabyna, týrıstik bazalarǵa maýsymdyq kezde 5 myńnan astam týrıster keledi.